Değerli okurlar; modern siyasette çoğu zaman çıplak gerçekliği değil, gerçekliğe hangi pencereden baktığımızı tartışırız. Gazetenin birinci sayfasına hangi başlık taşındı, akşam bülteninde ilk haber neydi, sosyal medyada gün boyunca hangi konu konuşuldu? İşte bu “neye bakacağımızı” seçen görünmez el, siyaset sahnesinde algının anahtarıdır. Bir günde milyonlarca veri akarken, zihnimiz her şeye eşit dikkat ayıramaz. Medya (ve artık platform algoritmaları) bize, “Bugün önce buna bak” der. Bu, tek başına kötü niyet anlamına gelmez; ama neye baktığımız çoğu zaman nasıl düşündüğümüzü de belirler.
Gündem kurma (agenda-setting) dediğimiz şey, medyanın “insanlara ne düşüneceklerini değil, ne hakkında düşüneceklerini” söylemesidir. Gün boyunca “enflasyon” başlığına maruz kalan seçmen, akşam lideri de en çok o ölçütten tartar. Aynı gün “güvenlik” vurgusu öne çekilirse, tartı başka kefeye kayar. Bu yüzden gündem kurma, seçim kampanyalarının gizli anahtarıdır: konu seçimi, çoğu zaman kanaat seçiminden önce gelir. Siyasetçinin dili burada stratejikleşir; rakamlar kadar ritim, veri kadar sahne, bilgi kadar yerleştirme (hangi sırada, hangi yoğunlukta, hangi sembolle) önemlidir.
Şimdi “manipülasyon mu, gerçek mi?” sorusuna dürüstçe bakalım. Gazetecilik, dünyadaki sınırsız olayı seçmek, sıralamak ve anlatmak zorunda. Bu seçme işi, mesleğin doğasında var: kamu yararı, önem, yakınlık, yenilik, çatışma, etkilenebilirlik gibi ölçütler yıllardır haber değerini belirliyor. Fakat seçimin kendisi bir güçtür. Bir ay boyunca suç haberlerine ağırlık verilirse toplum “suç artıyor” hissiyle uyanır; ekonomi manşetlerdeyse performansı oradan ölçer. Demek ki sorun seçmekte değil; seçimin şeffaflığı ve tutarlılığında. Okurun ve seçmenin bilmesi gereken, bu sürecin nötr olmadığı, her editoryal kararın kamu algısında bir ağırlık yarattığıdır.
Gündem kurma tek başına çalışmaz; iki yakın akrabası daha vardır: çerçeveleme ve priming. Çerçeveleme, aynı olayı farklı bir açıyla anlatmaktır. “Vergi indirimi” mi dersiniz, “bütçe açığı riski” mi? “Göçmen krizi” mi dersiniz, “işgücü açığı” mı? Kelimeler, bir politikanın ahlaki anlamını da değiştirir. Priming ise, liderleri hangi ölçütle değerlendireceğimizi zihin önüne koyar: ekonomi, liyakat, güvenlik, özgürlük… Bir dönem ekonomiyi; bir diğer dönem güvenliği “akla hazır” tutmak, seçmen davranışını sessizce kaydırır. Bu üçlü—gündem, çerçeve, priming—aynı hatta birleştiğinde, algı yumuşak ama güçlü bir rayda ilerler.
Dijital dönemde bu rayın üzerine bir kat daha çıktı: algoritmik kürasyon. Artık yalnız editörler değil, platformların görünmez düzenekleri de önümüze neyin düşeceğini belirliyor. Etkileşime dayalı sıralama, duygusal yoğunluğu ödüllendiriyor: şaşırtan, kızdıran, kutuplaştıran içerik daha görünür oluyor. Böylece “neye bakacağımızı” yalnız medya değil, davranışlarımızı izleyen sistemler de seçiyor. Bu tablo, gündem kurma gücünü “melez” bir yapıya dönüştürdü: geleneksel medya, içerik üreticileri, siyasi aktörler ve algoritmalar birlikte yeni gündem kuruyor. Sonuç: Bir sabah uyandığımızda, ülkenin dört bir yanında bambaşka konular konuşulabiliyor; ya da tam tersi, tek bir başlık bütün ekranları dolduruyor.
Buradan “manipülasyon” tartışmasına geri dönelim. Kelimenin kendisi ağır; fakat iki ayrı durumu ayırmamız gerekir. Birincisi, meşru editoryal seçim: sınırlı zamanda/alan’da kamu yararı ve haber değeri kriterlerine göre bir öncelikler dizisi kurmak. İkincisi, müdahale amaçlı yönlendirme: belli bir politikayı parlatmak, bir aktörü görünmez kılmak, bir hatayı örtmek için süreğen ve koordineli bir görünürlük/ görünmezlik mühendisliği yürütmek. Birincisi gazeteciliğin kaçınılmaz yükü, ikincisi ise siyasetin ve kimi çıkar gruplarının “yumuşak güç” denemesidir. Okur ve seçmenin yapması gereken; örüntüleri izlemek: Hangi medya hangi konularda sürekli aynı açıyı alıyor? Hangi veri bir mecrada var, diğerinde yok? Hangi konular yalnızca kriz anında hatırlanıyor?
“Sosyal medya bu dengeyi bozdu mu, yoksa tamir mi etti?” Soru zor—cevap iki yönlü. Evet, sosyal medya klasik kapıları kırdı; vatandaşa doğrudan yayın imkânı verdi, görmezden gelinen konuları görünür kıldı. Ama aynı zamanda yapay kalabalık, bot/trol etkisi ve trend mühendisliği ile gündemi yapay biçimde şişiren bir zemine de dönüştü. Bu yüzden bugün “medyanın gündem gücü”nü konuşurken, yalnız haber merkezlerini değil, platformların işleyişini ve örgütlü çevrimiçi kampanyaları da düşünmek zorundayız. Gündem, artık tek merkezden değil; bir ekosistem tarafından kuruluyor.
Peki siyaset ve kamu için “doğru yol” nedir? Önce şeffaf veri. Verisi olanın gündemi güçlü olur; ama bu veri, anlaşılır ve denetlenebilir olmalı. Yalın grafikler, açık kaynak linkleri, bağımsız doğrulama imkânı… İkincisi, tutarlı dil. Bir gün “bütçe disiplini” deyip ertesi gün “sınırsız teşvik” vaadi, gündemi kendi elinizle dağıtır. Üçüncüsü, insan hikâyesi. Rakamlar aklı ikna eder; hikâye kalbi. İkisi birlikte yürümeyince, gündem kalıcı olmaz. Son olarak, zamanlama. Gündem kurmak, gündeme yetişmekten kolaydır; “ilk bilgi—ilk çerçeve” üstünlüğü çoğu zaman elinizi güçlendirir. Geciken doğrular, hız kazanmış hatalı anlatının gölgesinde kalır.
Okura düşen görev de nettir. Haberi “tek pencereden” değil, çok pencereden okuyun. Başlığa değil, gövdeye; tek örneğe değil, örüntüye; tek güne değil, zaman içindeki değişime bakın. “Neden şimdi?” diye sorun: Bu konu niçin bugün bu kadar görünür? Hangi aktörler kazançlı çıkıyor? Farklı mecralarda hangi parçalar eksik? Haberi, bir resmin tek köşesi değil; bütün çerçevenin parçası gibi görün. Unutmayın: Gündem kurma gücü, yalnız verenin değil, alanın disiplininde de saklıdır.
Son söz: “Manipülasyon mu, gerçek mi?” İkisi de, koşullara göre. Medya ve platformlar seçer, siyaset sahneler, biz yorumlarız. Fakat şunu biliyoruz: Neyi konuşacağımızı belirleyen her karar, nasıl düşündüğümüzü de etkiler. Bu nedenle demokrasi, yalnız oy gününde değil; gündemin kurulduğu her gün sınavdadır. Sağlam zemini ise üç kelimedir: şeffaflık, tutarlılık, çoğulluk. Bu üçü varsa, gündem güç değil, kamu hizmeti olur.
Kaynaklar
- McCombs, M., & Shaw, D. (1972). The Agenda-Setting Function of Mass Media. Public Opinion Quarterly.
- McCombs, M. (2005). A Look at Agenda-setting: Past, Present and Future. Journalism Studies.
- Entman, R. (1993). Framing: Toward Clarification of a Fractured Paradigm. Journal of Communication.
- Iyengar, S., & Kinder, D. (1987). News That Matters: Television and American Opinion. University of Chicago Press.
- Lippmann, W. (1922). Public Opinion. Harcourt.
- Shoemaker, P. J., & Reese, S. D. (2013). Mediating the Message in the 21st Century. Routledge.
- Chadwick, A. (2013). The Hybrid Media System: Politics and Power. Oxford University Press.
- Tufekci, Z. (2017). Twitter and Tear Gas: The Power and Fragility of Networked Protest. Yale University Press.
- Harcup, T., & O’Neill, D. (2017). What is News? Journalism Studies (güncellenmiş haber değerleri).
- Wardle, C., & Derakhshan, H. (2017). Information Disorder. Council of Europe.
